Voor Oisterwijk was het vorig jaar 80 jaar terug; voor geheel Nederland volgt komende 5 mei de viering van 80 Jaar Vrijheid. Peter Slingerland heeft een verhaal geschreven over de betekenis van de oorlog en de bevrijding voor de Joodse gemeenschap in Oisterwijk en omstreken.
Oisterwijk 80 Jaar Bevrijd
Een oorlog waarbij de Joden het grootste slachtoffer waren. Van de 140.000 Joden die bij het uitbreken van de oorlog in Nederland woonden, heeft slechts ongeveer een kwart de oorlog overleefd. Ik probeer de vraag te beantwoorden wat deze oorlog betekende voor de Joodse gemeenschap in Oisterwijk en omstreken? Ik ga dat doen door vooral naar deze Joodse Begraafplaats te kijken. Wat gebeurde er tijdens de oorlogsjaren op deze begraafplaats en wat gebeurde met de families van de Joden die hier begraven liggen?
Na de inval van de Duitsers ging aanvankelijk het normale leven in Nederland ogenschijnlijk gewoon door. Ook op deze begraafplaats. Tijdens de eerste twee oorlogsjaren zijn hier in totaal 7 personen begraven. Twee van hen waren Joodse vluchtelingen uit Duitsland en Oostenrijk. Ik noem hier Heinrich Strauss, een garenfabrikant uit Wenen. Na de Kristalnacht in november 1938, toen door heel Duitsland en Oostenrijk Joden en hun bezittingen werden aangevallen, besloot hij samen met zijn vrouw Blanca Batscha naar Nederland te vluchten. Het echtpaar woonde onder andere in de Kerkstraat in Oisterwijk. Eind 1941 overlijdt Heinrich Strauss plotseling. Hij werd begraven op deze joodse begraafplaats. Een jaar later wordt Blanca Batcha, Heinrich’s vrouw, opgepakt en via Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd, waar zij bij aankomst door de nazi’s wordt vermoord. Voor de plek waar Blanca Strauss-Batscha in de Kerkstraat woonde is in 2021 een struikelsteen geplaatst.
Joden kregen al snel na het uitbreken van de oorlog met allerlei discriminerende maatregelen te maken, maar de grootschalige deportaties waren nog niet gestart. Vanaf mei 1942 werden joden verplicht een gele jodenster te dragen. Daarmee werden zij op straat herkenbaar, en konden allerlei maatregelen tegen hen als groep worden uitgevoerd. In de zomer van 1942, een paar maanden na de invoering van de jodenster, begonnen de deportaties. Tijdens de resterende periode van de oorlog zijn hier geen mensen meer begraven. Een groot deel van de Joodse bevolking in Oisterwijk en omgeving heeft de oorlog niet overleefd. Zij zijn slachtoffer geworden van de Jodenvervolging en omgekomen in de concentratie- en vernietigingskampen. Vooral uit Duitsland afkomstige Joden behoorden tot de slachtoffers. Daarvan waren er nogal wat in Oisterwijk, waaronder diverse werknemers van de leerfabriek van de Joodse eigenaren Adler en Oppenheimer.
Veel Joden die hier in Oisterwijk begraven zijn, hebben nakomelingen of familieleden die door de nazi’s zijn vermoord. Bijvoorbeeld de in 1858 overleden Salomon Gersons. Hij is de stamvader van vier generaties Gersons op deze begraafplaats. Minimaal 50 nakomelingen en aangetrouwde familieleden van hem zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog vermoord. Voor de familie Hakkert geldt een vergelijkbaar verhaal. De in 1877 overleden Philip Hakkert is de stamvader van drie generaties van in totaal 9 Joden die hier in Oisterwijk begraven zijn. Minstens 64 nakomelingen en aangetrouwde familieleden van hem hebben de oorlog niet overleefd omdat ze door de nazi’s zijn vermoord. Ook voor andere families op de Joodse begraafplaats zou ik dergelijke onvoorstelbare aantallen kunnen opnoemen, maar dat gaat hier nu te ver.
Joden hebben een eeuwenoude traditie van het herdenken van vervolgingsslachtoffers. De oorsprong daarvan ligt in de Middeleeuwen toen Joden op grote schaal vervolgd werden tijdens de eerste kruistocht. Namen van deze slachtoffers zijn terug te vinden in zogenaamde Memorboeken van oude Joodse gemeenschappen. In Oisterwijk worden de slachtoffers van de Holocaust op verschillende plaatsen herdacht, zowel in het dorp als op deze begraafplaats. Zo zijn in 2019 en 2021 voor de 23 Joodse slachtoffers uit Oisterwijk voor de woningen waarin zij voor het laatst in vrijheid leefden struikelstenen geplaatst. Ik noemde net al Blanca Strauss-Batscha uit de Kerkstraat. Op deze stenen staat wie er gewoond heeft, wanneer gedeporteerd en waar en wanneer vermoord door de nazi’s. Doel van deze stenen is de slachtoffers te gedenken, want een mens is pas vergeten als zijn naam is vergeten.
Het afgelopen jaar zijn door nabestaanden, huidige bewoners van de woningen en kinderen van basisschool De Tovervogel naambordjes voor deze 23 slachtoffers geschilderd. Deze zijn tijdens de dodenherdenking op 4 mei bij het bevrijdingsmonument aan de Gemullehoekenweg geplaatst. 1 september dit jaar zijn deze bordjes samen met meer dan duizend andere naambordjes in Den Bosch geplaatst op een tijdelijk provinciaal namenmonument voor de Joodse en Sinti en Roma-slachtoffers uit Brabant. De 23 Oisterwijkse naambordjes kunt u straks bekijken in het metaheerhuisje op de begraafplaats.
Ook op deze begraafplaats zijn gedenkstenen te vinden voor slachtoffers van de Holocaust. Bijvoorbeeld naast het graf van de in 1933 overleden Tilburgse slager Hartog Gersons is een gedenksteen geplaatst voor zijn vrouw en enkele van zijn kinderen en kleinkinderen die in de vernietigingskampen zijn omgebracht. Een manier waarop joden hun overleden familieleden gedenken, is het plaatsen van een steentje op de grafsteen. Hebben ze het graf van een familielid bezocht, dan leggen ze uit liefde en respect voor de overledene een steentje op de grafsteen. Ze laten daarmee zien dat ze nog steeds aan hem of haar denken. Wat opvalt bij een bezoek aan de begraafplaats is dat er nogal wat grafstenen zijn waarop deze door familieleden geplaatste steentjes ontbreken. De steentjes ontbreken omdat er na de Tweede Wereldoorlog geen familieleden meer zijn om deze steentjes te plaatsen. Een droevige constatering.
Ik zal proberen mijn verhaal positief af te sluiten.
Na de oorlog hoefden Joden niet langer te vluchten of zich te verstoppen en kon deze begraafplaats weer in gebruik worden genomen. Ondertussen zijn hier weer elf personen begraven. Stuk voor stuk Joden die de oorlog dankzij de onderduik of de vlucht naar veilige landen, hebben overleefd.
Ik noem de Oisterwijkse slager Bob van Oss en zijn vrouw Ruth de Levie die tijdig naar Zwitserland zijn gevlucht. Daar kregen zij hun eerste kind: Marijke. Deze Marijke is verleden jaar op 78-jarige leeftijd overleden en hier op deze begraafplaats naast haar ouders begraven. De moeder van Bob van Oss, Sara van Oss-Haas, woonde bij de slagerij aan de Lind. Zij had minder geluk dan haar zoon. Zij was uitgeweken naar haar zuster in Amsterdam. Daar is ze opgepakt en via kamp Westerbork gedeporteerd naar Sobibor in Polen waar ze bij aankomst werd vermoord. Op de Lind voor de plek waar de slagerij was, is in 2021 voor haar een struikelsteen geplaatst.
Twee andere overlevenden die hier begraven liggen zijn de broers Maurits en Henri Moerel, zonen van de Tilburgse huisarts Salomon Moerel. Zij hebben de oorlog dankzij de onderduik overleefd. Zij zijn begraven naast de gedenksteen voor hun vader Salomon Moerel en hun zuster Caroline die beiden in Auschwitz zijn omgebracht. Hun vader Salomon Moerel is slecht enkele maanden voor de bevrijding door de nazi’s opgepakt.
Tot slot noem ik nog Hartog Jacob de Vries en zijn zusters Sybilla en Evelien. Deze drie ongetrouwde vijftigers hebben samen ondergedoken gezeten in Tilburg en daar de oorlog overleefd. Zij liggen hier naast elkaar begraven.
Ik ben toegekomen aan het slot. Het doel van de nazi’s was het vernietigen van de Joodse gemeenschap. Dat zij daar niet in geslaagd zijn kunt u zien wanneer u straks over deze begraafplaats wandelt en de graven van de mensen die na 1944 begraven zijn ziet. Voor de Joden die dit geluk niet gehad hebben omdat zij tijdens de oorlog door de nazi’s om het leven zijn gebracht vraag ik om een minuut stilte om hen te gedenken.
Peter Slingerland
